Bohdan Czerniawski
Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Opakowań
Wielowarstwowe folie laminowane i współwytłaczane z udziałem poliamidu
Bohdan Czerniawski: Wielowarstwowe folie laminowane i współwytłaczane z udziałem poliamidu.
Folie wielowarstwowe wytwarzane są zarówno przez laminowanie, jak i współwytłaczanie, przy czym obydwie te techniki mogą być stosowane łącznie w celu wytwarzania materiału. Obecnie produkcja wysokobarierowych folii wielowarstwowych z udziałem poliamidu została zdominowana przez technikę współwytłaczania. Największą zaletę folii wielowarstwowych stanowi ekonomika, wynikająca z faktu uzyskiwania wyrobu finalnego bezpośrednio z granulatów.
Zarówno folie poliamidowe wytłaczane zwane „wylewanymi” („cast”), wytwarzane na ogół w zakresie grubości od 20 do 60 μm, jak też jedno- i dwukierunkowo orientowane, o mniejszych grubościach najczęściej 15 oraz 12 μm, są dość rzadko wykorzystywane jako gotowe materiały, a stanowią zazwyczaj półprodukt do laminowania.
We współczesnej technice opakowaniowej, PA występuje obecnie jednak częściej w postaci warstw o grubościach od kilkunastu do przekraczających nawet 50 μm, w wielowarstwowych foliach współwytłaczanych.
Należy stwierdzić, że PA nadal stanowi jedną z podstawowych warstw składowych giętkich materiałów wielowarstwowych bądź to współwytłaczanych, bądź też laminowanych, zwłaszcza w przeznaczeniu do termoformowania.
Celowe jest odróżnianie pojęcia określającego folię wielowarstwową uzyskiwaną przez laminowanie, od pojęcia folii wielowarstwowej współwytłaczanej.
Termin laminat znajduje uzasadnienie w odniesieniu do folii wielowarstwowej, wytworzonej przez połączenie, zwykle sklejenie, uprzednio wykonanych folii. Tradycyjnie liczba folii lub też innych materiałów, takich jak papier lub folia Al, wchodzących w skład laminatu, jest równoznaczna z liczbą jego warstw. Przykładowo, materiał PA/PE uzyskany przez sklejanie folii, jest laminatem dwuwarstwowym.
Natomiast folia współwytłaczana o takiej samej grubości warstw PA oraz PE, w której grubość warstwy wiążącej nie musi być wyraźnie większa, od grubości warstwy kleju w wymienionym wyżej laminacie, uznawana jest jako folia trójwarstwowa.
Biorąc powyższe pod uwagę, w przypadku folii wielowarstwowej wytwarzanej przez współwytłaczanie, lepiej jest wykorzystywać termin folia współwytłaczana, niż stosować termin laminat, rezerwując termin laminat do materiałów uzyskiwanych przez łączenie gotowych folii [1].
Kompatybilność i trwałe łączenie przy współwytłaczaniu, występuje w wypadku polimerów o zbliżonej budowie.
Współwytłaczanie, np. poliolefin, które ze względu na dobrą podatność do zgrzewania, występują w większości materiałów wielowarstwowych, z polarnymi polimerami barierowymi, takimi jak EVOH oraz PA, wymaga użycia warstw wiążących.
Jako uniwersalne polimery wiążące, stosuje się standardowo kopolimery zwykłe lub szczepione poliolefin z bezwodnikiem maleinowym. Od strony warstwy olefinowej następuje wzajemna dyfuzja podobnych polimerów, od strony warstwy barierowej reakcja chemiczna grupy bezwodnikowej z grupą –OH, w przypadku kopolimeru EVOH lub z grupą – NH w przypadku PA. Istnieją całe rodziny żywic wiążących oparte na różnych poliolefinach i charakteryzujące się różnymi wskaźnikami szybkości płynięcia.
Do specyficznych połączeń stosuje się też polimery charakteryzujące się dużą zdolnością do tworzenia wiązań drugorzędowych, np. jonomery cynkowe do wiązania PA i PE-LD [2].
Pojawienie się laminatów PA/PE przydatnych do wgłębnego formowania, zapoczątkowało wdrożenie procesu, o dominującym znaczeniu również i obecnie, w którym pakowanie bądź to próżniowe, bądź też w gazie obojętnym, a w późniejszym okresie także w atmosferze modyfikowanej (MAP), zostało połączone z termoformowaniem folii, stanowiącej dolną część opakowania.
Stosowane najwcześniej do tego celu PA6 lub PA66 są nadal w użyciu, jakkolwiek w niektórych zastosowaniach wykorzystywane są także kopoliamidy oraz mieszaniny PA6 z PA amorficznym, charakteryzujące się szczególną przydatnością do wgłębnego formowania. Poliamidy należące do tworzyw konstrukcyjnych, odznaczają się wysoką wytrzymałością mechaniczną, a folie z nich wytwarzane są przydatne do wgłębnego formowania. Te właśnie cechy decydują również i obecnie o znaczeniu PA, jako składnika folii wielowarstwowych, jakkolwiek, jak to wynika z danych zawartych w tabeli I, w której uszeregowano folie z różnych tworzyw wg przepuszczalności tlenu, dostępne są tworzywa (EVOH, PVDC oraz PAN) wykazujące zdecydowanie wyższą barierowość w stosunku do gazów [3].
TABELA I. Właściwości barierowe folii z tworzyw sztucznych odniesione do porównywalnej grubości 25 μm
|
Rodzaj folii |
Przenikalność tlenu przy temp. 20°C (w.w 65%) |
Przenikalność pary wodnej przy temp. 38°C (w.w. 90%) |
|
|
cm3/ m2.24h 0,1 MPa |
g/m2.24h |
|
EVOH PVDC PAN OPA PA6 PET PVC (nieplastyfikowany) PETG OPP PE-HD PE-LD PP PC PS EVAC |
0,4 1,2 4,0 35 40 80 150 390 1800 2000 4000 4000 4000 6000 10000 |
50 0,5 80 160 40 40 30 40 5 5 20 12 150 100 70 |
w.w. – wilgotność względna
Jak wcześniej zaznaczono, folie wielowarstwowe z udziałem PA wytwarzane są zarówno przez laminowanie, jak i współwytłaczanie, przy czym obydwie techniki mogą być stosowane łącznie w celu wytworzenia końcowego materiału.
Obecnie, wytwarzanie wysokobarierowych folii wielowarstwowych z udziałem poliamidu zostało zdominowane przez technikę współwytłaczania. Najważniejszą zaletę folii wielowarstwowych wytwarzanych przez współwytłaczanie, w porównaniu z laminatami, stanowi ekonomika, wynikająca z faktu uzyskiwania wyrobu finalnego, bezpośrednio z granulatów, w jednym procesie produkcyjnym. Korzyści zarówno ekonomiczne, jak też i ekologiczne, stanowi możliwość stosowania w technice współwytłaczania bardzo cienkichwarstw, nie osiągalnych w technice wcześniej wdrożonego laminowania.
Jeszcze przed pojawieniem się folii współwytłaczanych, przy stosowaniu laminatów PA/PE kierowano się ogólną zasadą, zgodnie z którą maksymalna głębokość formowania w milimetrach nie powinna przekraczać grubości folii PA w mikrometrach.
Obecnie, zarówno w wyniku stosowania kopoliamidów i poliamidów mieszanych oraz wykorzystywania struktur, w których warstwy PA stanowią warstwę wewnętrzną, jak i częstego rozdzielania warstwy PA, w tym samym materiale, głębokości formowania są znacznie większe, w porównaniu z przyjętą wcześniej ogólną zasadą.
Jakkolwiek barierowość PA w stosunku do gazów nie należy do najwyższych, jest jednakże wystarczająca w wielu zastosowaniach, zarówno w przypadku pakowania próżniowego, jak też w atmosferze modyfikowanej, przy czym tworzywo to jest znacznie tańsze, w porównaniu z kwalifikującym się do najwyższej barierowości kopolimerem EVOH.
Analiza przytoczonych w tabeli I właściwości barierowych folii z tworzyw sztucznych, wskazuje na znaczenie, jakie może odgrywać kopolimer EVOH w materiałach wielowarstwowych.
Znaczenie kopolimeru EVOH jest tym większe, że stosowany wcześniej, jako warstwa barierowa w stosunku do gazów, kopolimer VC/VDC stwarza kontrowersje i w niektórych krajach nie jest akceptowany. Chociaż koszt kopolimeru EVOH jest wysoki, jednak do uzyskania wymaganej barierowości wystarcza warstwa o grubości 5-8 μm. Możliwość stosowania tak cienkich warstw, decyduje o znaczeniu wysokobarierowych struktur wielowarstwowych, uzyskiwanych przez wpółwytłaczanie.
W porównaniu z PA, barierowość kopolimeru EVOH w stosunku do tlenu jest ok. 100-krotnie wyższa. Jednak do osiągnięcia tak wysokiej barierowości istnieje konieczność odcięcia dostępu wilgoci do kopolimeru EVOH, w stosunku do którego jest nieodporny, tracąc barierowość. Efekt ten uzyskiwany jest przez zastosowanie warstw zewnętrznych, adsorbujących wilgoć, tj. np. warstw PAlub barierowych w stosunku do pary wodnej, które mogą stanowić warstwy PE.
Jedną z istotnych zalet wytwarzania folii wielowarstwowych współwytłaczanych, z punktu widzenia ochrony środowiska naturalnego, stanowi możliwość uzyskiwania wysokiej barierowości przy wyraźnie niższych grubościach, w porównaniu z foliami wielowarstwowymi laminowanymi, co wpływa na obniżenie zużycia materiałowego. PA często jest nie do zastąpienia w strukturach wielowarstwowych.
Wynika to z wyjątkowo dobrej podatności warstwy PA do głębokiego formowania oraz z wytrzymałości uformowanych kształtek, nawet w miejscach maksymalnych przecienień.
Tam, gdzie jest to niezbędne, wzrost barierowości PA w stosunku do gazów uzyskuje się przez zwiększenie grubości tej warstwy.
O przenikalności pary wodnej w materiałach wielowarstwowych decyduje zwykle warstwa poliolefinowa.
Standardowe tworzywo na warstwę zgrzewalną zarówno w laminatach, jak i w foliach wielowarstwowych współwytłaczanych z udziałem PA, stanowi najczęściej PE-LD.
Przy specjalnych wymaganiach w zakresie:
W celu uzyskania odporności na podwyższoną temperaturę,na warstwę zgrzewalną wykorzystywany jest polipropylen.
Wielowarstwowe barierowe współwytłaczane folie giętkie, wytwarzane są najczęściej w postaci struktur, trój-, pięcio i siedmiowarstwowych.
Przykłady struktur trójwarstwowych
Przykłady struktur pięciowarstwowych
Przykłady struktur siedmiowarstwowych
Ostatnia z folii wymienionych w grupie pięciowarstwowych oraz dwie końcowe, w grupie siedmiowarstwowch stanowią materiały, w których do folii współwytłaczanej dolaminowano folie orientowane, odpowiednio PET lub OPP.
Wbrew pozorom, tego rodzaju laminaty wcale nie muszą odznaczać się wysoką gramaturą. Wręcz przeciwnie, stosowane są często przy niższych gramaturach, w porównaniu z innymi materiałami wielowarstwowymi.
Obecność cienkiej folii orientowanej zapewnia wymaganą często w przetwórstwie odpowiednią sztywność. Podwyższona barierowość w stosunku do gazów wynika z obecności warstwy PA, a znacznie wyższa jest wynikiem zastosowania cienkiej warstwy kopolimeru EVOH, o grubości kilku mikrometrów.
W specyfikacjach producentów barierowych folii wielowarstwowych zawarte są zazwyczaj informacje dotyczące:
Stosunkowo łatwo jest określić grubość warstwy PA w laminatach typu PA/PE, np. przez zbadanie różnicy między całkowitą grubością oraz grubością pozostałej warstwy po rozpuszczeniu PA w odpowiednim kwasie.
Wykorzystując specyfikacje producenta, zarówno w przypadku folii laminowanych, jak i współwytłaczanych, w których PA stanowi warstwę decydującą o barierowości w stosunku do tlenu (to jest nie zawierających kopolimeru EVOH), można w przybliżeniu określić najbardziej prawdopodobne struktury.
W tabeli II przedstawiono zależność pomiędzy grubością warstwy PA a przenikalnością tlenu, ułatwiającą wnioskowanie w zakresie struktury folii współwytłaczanych, bazujących na PA, jako warstwie barierowej w stosunku do tlenu.
TABELA II. Przenikalność tlenu dla folii PA w zależności od ich grubości
|
Grubość folii PA µm |
15 |
20 |
30 |
35 |
40 |
50 |
60 |
|
Przepuszczalność tlenu cm3/m2·24·0,1 MPa przy wilg. wzgl. 50% i temp. 23°C |
45-50 |
40 |
30 |
25 |
20 |
15 |
10 |
Analizując przenikalność tlenu przez folie PA, a także materiały z ich udziałem, niezbędne jest ścisłe zdefiniowanie warunków wilgotności i temperatury.
Opracowanie technologii i uruchomienie produkcji pięciowarstwowych barierowych folii współwytłaczanych miało związek z niżej omówionymi czynnikami. Trzywarstwowe barierowe folie współwytłaczane, stanowią typowe materiały asymetryczne, wykazujące tendencję do „samozwijalności, trudną do wyeliminowania, w przypadku wytłaczania z rozdmuchem”.
Podkreślić należy, że „samozwijalność” często uniemożliwia wykorzystanie materiału z tego rodzaju wadą, w maszynach pakujących.
Ze względu na konieczność użycia polimerów wiążących, pomiędzy nie łączącymi się wzajemnie warstwami EVOH oraz PE, zabezpieczenie kopolimeru EVOH przed dostępem wilgoci, przez zastosowanie warstw PE, wymaga już struktury pięciowarstwowej.
Symetryczną strukturę pięciowarstwową można uzyskać przez umieszczenie w środku warstwy PA, połączonej warstwami polimeru wiążącego z zewnętrznymi warstwami PE-LD.
Struktura pięciowarstwowa umożliwia także rozdzielenie warstwy PA na dwie niezależne, dzięki czemu uzyskuje się większą wytrzymałość, zwłaszcza naroży formowanych opakowań, zwiększając tym samym możliwości w zakresie głębokości formowania.
W grupie folii współwytłaczanych barierowych, zawierających w swym składzie zarówno PA, jak i EVOH, decydujące znaczenie mają folie pięcio- i siedmiowarstwowe. Typowe rozwiązanie w obydwu przypadkach stanowi rozdzielenie warstw PA warstwą EVOH, gdyż polimery te należą do wzajemnie wiążących się.
Struktury siedmiowarstwowe umożliwiają rozdzielenie na 2 odrębne warstwy, zarówno PA, jak i PE, co przy jednoczesnym wprowadzeniu do folii kopolimeru EVOH, umożliwia uzyskanie korzystniejszych właściwości funkcjonalnych. Przykładem może być struktura PE/adh./PA/EVOH/PA/adh./PE.
Zalety druku międzywarstwowego: funkcjonalne (nadruk nie ściera się), higieniczne (brak kontaktu z produktem pakowanym) oraz estetyczne (połysk wynikający z oglądania nadruku przez warstwę folii), są powszechnie doceniane.
Współwytłaczanie wyklucza jednak zadrukowywania międzywarstwowe.
W celu uniknięcia tej niedogodności, wdrożono wymienione w podanym wcześniej wykazie laminaty pięcio i siedmiowarstwowe, składające się z zadrukowanych drukiem rewersyjnym, folii orientowanych głównie na PET oraz OPP, sklejanych z wielowarstwowymi foliami współwytłaczanymi, co umożliwiło w efekcie uzyskanie materiałów z udziałem folii współwytłaczanych, zadrukowanych międzywarstwowo.
Folie barierowe wielowarstwowe, wykorzystywane są w następujących dziedzinach gospodarki:
mięsnym
mleczarskim
przetwórstwa rybnego
drobiarskim
wytwarzającym gotową do spożycia żywność
zbożowo młynarskim
w rybołówstwie,
sprzętu medycznego.
W przemyśle mięsnym, będącym największym użytkownikiem, barierowe folie wielowarstwowe znajdują wykorzystanie do pakowania:
W przemyśle mleczarskim barierowe folie wielowarstwowe wykorzystywane są do pakowania porcji serów, np. twardego w kawałkach oraz plasterkowanych, serów miękkich, np. typu Camember, a w ostatnich latach także do pakowania serów twarogowych.
W przemyśle przetwórstwa rybnego, omawianego typu materiały barierowe znajdują zastosowanie do pakowania ryb wędzonych, łososia w plasterkach i dzwonkach, ryb wędzonych w słonej zalewie, śledzi solonych oraz w zalewie, owoców morza, krewetek itp.
W przemyśle drobiarskim, główne zastosowanie stanowi wykorzystanie do pakowania drobiu w porcjach, a także do przetworów, np. pasztetów.
Coraz bardziej dynamicznie rozwija się zastosowanie wielowarstwowych folii barierowych w przemyśle wytwarzającym gotową do spożycia żywność, w tym duży asortyment produktów kulinarnych, np. pierogów z mięsem, kapustą lub grzybami, krokietów, kotletów i wielu innych produktów.
W przypadkach wymienionego typu produktów, współwytłaczane folie giętkie mogą stanowić samodzielne opakowanie, częściej jednak wykorzystywane są jako folia pokrywkowa, do zamykania sztywnych opakowań termoformowanych.
Natomiast z reguły, giętkie barierowe folie wielowarstwowe, stanowią folię górną w dwu- lub trójdzielnych opakowaniach sztywnych, z kilkuskładnikowymi daniami gotowymi.
W stosowanej technologii produkty bezpośrednio po ugotowaniu lub upieczeniu, schładzane są bardzo szybko do temperatury 4°C i natychmiast pakowane.
Przy pakowaniu w barierowe folie wielowarstwowe wyżej wymienionych dań gotowych, w atmosferze modyfikowanej MAP, o odpowiednio dobranym składzie mieszaniny gazów oraz przy zachowaniu łańcucha chłodniczego, uzyskuje się wielodniowe okresy trwałości.
Folie barierowe wielowarstwowe znajdują ponadto zastosowanie:
W dostępnych statystykach, pochodzących z krajów zachodnio – europejskich, odrębnie podano zużycie folii PA oraz folii współwytłaczanych z udziałem kopolimeru EVOH. Dane w tym zakresie zestawiono w tabeli III [4].
TABELA III. Zużycie folii PA oraz folii współwytłaczanych giętkich z udziałem kopolimeru EVOH w krajach zachodnio-europejskich w latach 1998-2001 oraz prognozowane do roku 2006
|
Rodzaj folii |
Lata |
|||
|
1998 |
2000 |
2001 |
2006 |
|
|
tys. ton |
||||
|
PA |
82 |
90 |
94 |
118 |
|
Współwytłaczana z udziałem kopolimeru EVOH |
65 |
79 |
88 |
137 |
Według przytoczonej publikacji [4] przeciętne roczne tempo wzrostu zużycia folii PA, jako surowca dla rynku opakowań
giętkich, w całym okresie minionym i prognozowanym określono na poziomie 4,56%. Podkreślić warto, że w zakresie surowców stosowanych w rynku materiałów giętkich, wyższe tempo wzrostu zarejestrowano w tym samym okresie i w tych samych krajach, jedynie w przypadku folii PET.
W odniesieniu do współwytłaczanej folii z udziałem kopolimeru EVOH wskaźnika tego nie przytoczono, wyjaśniając jedynie, że podane liczby odnoszą się do ilości wszystkich surowców rynku opakowań giętkich zawierających ten kopolimer.
Poza omówionymi barierowymi foliami wielowarstwowymi, do pakowania próżniowego przetworów mięsnych, drobiarskich i mleczarskich wykorzystywane są także barierowe współwytłaczane folie termokurczliwe.
W kraju dotychczas barierowe folie termokurczliwe pochodzą z importu. W okresie wcześniejszym w tego typu foliach, w celu zapewnienia barierowości w stosunku do tlenu, najczęściej wykorzystywano kopolimer chlorku winylidenu, zwyczajowo określany jako PVDC.
Kopolimer ten również i obecnie niejednokrotnie występuje w termokurczliwych foliach barierowych. Współwytłaczaną folię o składzie PVDC/EVAC, nie wymagającym użycia środków wiążących, można wymienić jako najprostszy przykład omawianego typu materiałów. Aczkolwiek wytwarzane i stosowane są również kombinacje wielomateriałowe z użyciem środków wiążących.
Należy podkreślić, że PVDC stwarza kontrowersje z punktu widzenia zagrożeń dla środowiska naturalnego i w niektórych krajach nie jest akceptowany.
Stało się to bodźcem do opracowania technologii wytwarzania barierowych folii termokurczliwych, w których PVDC zastąpiono kopolimerem EVOH. Tego rodzaju dwukierunkowo orientowane folie współwytłaczane, zawierają również coraz częściej warstwę PA.
Proces pakowania przy wykorzystaniu folii termokurczliwych obejmuje fazę pakowania próżniowego oraz późniejszego obkurczania opakowania.
W fazie obkurczania wymagany jest wysoki zrównoważony stopień skurczu termicznego, zbliżony do 50%, uzyskiwany w wyniku dwukierunkowej orientacji wytwarzanej folii.
W odróżnieniu od systemu pakownia próżniowego w folie barierowe bez obkurczania, nie występują tu nadmiary materiału opakowaniowego, nie stykającego się z produktem.
Opakowanie z folii o wysokiej przezroczystości ściśle przylega do produktu, całkowicie przyjmuje jego kształt i tworzy, jakby drugą skórę tego produktu. Dzięki temu możliwe jest wyeksponowanie naturalnego efektownego wyglądu produktu.
Wysoka barierowość folii i ścisłe przyleganie do produktu, mogą też mieć wpływ na lepsze zabezpieczenie jego jakości.
W rezultacie, część odbiorców, którym szczególnie zależy na wyeksponowaniu walorów wizualnych swoich produktów, preferuje opisywany system pakowania.
Nowoczesne urządzenia do pakowania próżniowego, z wykorzystaniem folii termoformowalnych oraz termokurczliwych zostały scharakteryzowane w publikacji R. Kiernickiego [5]
Rozważając perspektywy rozwojowe w zakresie folii barierowych, warto wspomnieć o dostępnych już w handlu foliach z nanokompozytów, głównie opartych na PA, do których należy, np. Durethan KU2-2601 firmy Bayer [6].
Pomimo krajowej produkcji wielowarstwowych folii barierowych z udziałem PA, zarówno współwytłaczanych, jak i laminowanych, są one do kraju importowane, przede wszystkim z Finlandii i Niemiec.
Ceny folii zawierających EVOH kształtują się średnio na poziomie o około 30% wyższym w porównaniu z foliami z barierowymi, nie zawierającymi warstwy tego kopolimeru.
W rezultacie, większość krajowych użytkowników stosuje folie oparte na PA, jako warstwie barierowej, ograniczając użycie folii z udziałem warstwy EVOH do przypadków absolutnie koniecznych, związanych np. z wielomiesięcznym okresem trwałości. Przykładem w tym względzie może być pakowanie niektórych odmian plasterkowanego sera topionego.
Zestawione dane w tabeli III wskazują na bardzo duże w krajach zachodnio-europejskich tempo wzrostu zużycia folii współwytłaczanych z udziałem kopolimeru EVOH, co potwierdza przywiązywanie znacznej uwagi w tych krajach do funkcjonalności opakowań.
Biorąc pod uwagę szybki rozwój sieci super i hiper marketów, w których aż ok. 50% mięsa i przetworów mięsnych jest uprzednio pakowane, w tym w znacznym stopniu przy wykorzystaniu barierowych folii wielowarstwowych, głównie z udziałem PA, należy oczekiwać, że tempo wzrostu zużycia omawianego typu materiałów, będzie utrzymywało się w kraju co najmniej na dotychczasowym poziomie, wynoszącym ok. 6% rocznie.
LITERATURA
[1] Czerniawski B.: Rozwój produkcji i stosowania w dziedzinie opakowań współwytłaczanych kompozytów tworzyw sztucznych z surowcami mineralnymi, referat podczas seminarium pt. „Nowe tendencje w zakresie opakowań giętkich z tworzyw sztucznych oraz w ich fleksograficznym zadrukowywaniu”, COBRO, Warszawa, 27.06.2003.
[2] Kuzia A.: Opakowania z tworzyw sztucznych, w: Opakowania żywności Agro Food Technology, Czeladź, s. 303, 1998.
[3] Czerniawski B.: Analiza zużycia tworzyw sztucznych w opakowaniach COBRO Warszawa, s. 48, 72, 2002.
[4] Anonimowo, Back in Fashion, The Journal of Plastics Packaging Technology, PIRA International, May/June, s. 24, 2002.
[5] Kiernicki R.: Nowości i trendy w pakowaniu próżniowym. Opakowanie Nr 1/2006, s. 18.
[6] Securely wrapped, Nanoparticles make Durethan films airtight and glossy, strona internetowa: www.research.bayer.com
Symbole stosowane do oznaczania polimerów i kopolimerów
EVAC – kopolimer etylenu z octanem winylu
EVOH – kopolimer etylenu z alkoholem winylowym
OPA – orientowany poliamid
OPP – orientowany polipropylen
PA – poliamid
PAN –poliakrylonitryl
PE – polietylen
PE-LD – polietylen małej gęstości
PE-HD – polietylen dużej gęstości
PE-LLD – polietylen liniowy małej gęstości
PE-ULLD – polietylen ultra niskiej gęstości
PET – poliester (politereftalan etylenowy)
PP – polipropylen
PS –polistyren
PVC – polichlorek winylu
PVDC – polichlorek winylidenu
OH –grupa wodoro-tlenowa
NH –grupa iminowa
PAC i PAGG – odmiany poliamidu
PETG – kopolimer kwasu tereftalowego z glikolem etylenowym
i dwumetylocykloheksanem
PC –poliwęglan
VC – VDC – kopolimer chlorku winylu z chlorkiem winylidenu.
